H+N+S landschapsarchitecten en Woonpioniers maakten samen een schetsboek met hun visie op de doorontwikkeling van Oosterwold

2. Op basis van de ambitiestippen worden bijzondere kaveltypes vormgegeven

Verbeelding van de mogelijkheden van 'gelijktijdig aan tafel'.

Oosterwold deelgebied 1 in ontwikkeling (bron: website Handboek Oosterwold)

Oosterwold is een organische gebiedsontwikkeling op een oppervlakte van 4300 hectare in Almere en Zeewolde waar particuliere zelfbouw en collectief ontwikkelen ruim baan krijgen. Deelgebied 1, de eerste fase van Oosterwold (aan de westkant van de A27) is volop in ontwikkeling. Het is tijd om vooruit te kijken naar de doorontwikkeling van Oosterwold: de tweede fase in deelgebied 2. Woonco partners H+N+S Landschapsarchitecten en Woonpioniers hebben in opdracht van de gemeente Almere samen een ontwerpend onderzoek uitgevoerd resulterend in een 'schetsboek' met aanbevelingen voor de doorontwikkeling van deelgebied 2. De lessen hieruit zijn interessant voor Oosterwold, maar kunnen ook breder ter inspiratie dienen voor andere gebieden waar organische gebiedsontwikkeling kan worden ingezet ten behoeve van community vorming en het samen bouwen aan landschappelijke kwaliteit.

De belofte

De uitdaging

Organisch gegroeide steden en dorpen hebben meestal een landschappelijke aanleiding als basis: een hoge plek in het landschap, of een doorwaadbare plaats in een rivier. Die zet de toon en klinkt door in verschillende ontwikkelstadia. Door een eeuwenlange ontwikkeltijd, of minimaal tientallen decennia, ontstaat gelaagdheid in tijd als kwaliteit. Oosterwold is een groot gebied waar organische groei in relatief korte tijd plaats vindt. Het moet in één keer goed gaan: alle grond wordt in grote eenheden uitgegeven. De gelaagdheid moet dus geregisseerd worden. De vrijheid om in Oosterwold zelf een leven in relatie tot het land vorm te geven geeft invulling aan een behoefte die leeft in onze maatschappij en biedt kansen om deze relatie opnieuw uit te vinden. De koppeling van woongebied aan agrarische grond zoals dat in Oosterwold gebeurt, biedt daartoe in potentie een prachtige kans. Momenteel valt deze ambitie echter uiteen in de optelsom van individuele kaveltjes. De kracht van collectieve, ruimtelijke ingrepen wordt in Oosterwold fase 1 om verschillende redenen nauwelijks benut. Kaveloverstijgende kwaliteiten komen nauwelijks van de grond. Als het publieke belang eenmaal in zicht komt is het eigenlijk te laat: de gronden zijn al ingevuld en los van de doorwaadbare zones is er weinig vrije ruimte. Door steeds kleinere kavelmaten vanwege stijgende grondprijzen raakt groen meer versnipperd. De vrijheid om in Oosterwold "bottom up" een leven in relatie tot het land vorm te geven beantwoord duidelijk aan een levendige behoefte, maar de kracht van collectieve,

ruimtelijke ingrepen wordt nauwelijks benut en had in de algemene planvorming vooraf meer aandacht mogen krijgen. Ook stimuleert de aanpak bewoners helaas niet tot het gebruik van bio-based en lokale bouwmaterialen. Ook de stadslandbouw moet binnen deelgebied 1 beter: het is zichtbaar als identiteitsdrager maar een wezenlijke bijdrage aan de lokale voedselvoorziening wordt niet geleverd. Kortom: oosterwold is super inspirerend, maar kan beter.

Een collectieve aanpak als sleutel

Bij de schaal van het collectief of een verzameling van initiatieven komen de ambities van Oosterwold het beste uit de verf. Uit reflectief onderzoek op Oosterwold fase 1 blijkt dat door tot circa 30 huishoudens gelijktijdig aan tafel gaat, het ontwikkelproces voor particuliere initiatiefnemers behapbaar genoeg blijft om samen soepel dingen te kunnen organiseren terwijl er afdoende schaal is om samen het verschil te kunnen maken. Ten opzichte van de huidige praktijk waarbij iedereen om de beurt alles op individuele schaal organiseert, iedereen het wiel voor zichzelf opnieuw uit moet vinden

en er door het gebrek aan “gelijktijdigheid” snel conflicten ontstaan, mogelijkheden om dingen slimmer en beter te organiseren, bijvoorbeeld door het delen van functies. Op deze schaal ontstaan buurtschapjes en kan landschapskwaliteit worden georganiseerd door grotere maten van waterpartijen en groenstructuren. Daarnaast leidt duurzamer ruimtegebruik door samenwerking tot een hogere kwaliteit van de leefomgeving.

Creativiteit komt het beste naar boven komt als bepaalde restricties gelden. Dorpen die ontstaan zijn op de moeilijke plekken, zoals steile hellingen, of opgetrokken zijn uit louter lokale materialen bij gebrek aan alternatieven, hebben een krachtige, eigen uitstraling. In Oosterwold kunnen de creativiteit en energie van toekomstige bewoners een landschap vol verrassingen opleveren. Maar hoe stimuleren we dit? Ons idee: door plekken op de kaart aan te wijzen met een bepaalde doelstelling, die invulling geeft aan kernwaarden en oplossingen voor belangrijke opgaven van Oosterwold; zogenaamde ambitiestippen. Het kan hierbij gaan om natuurinclusiviteit, regeneratieve landbouw, een voedselbos, circulair bouwen, toekomstbestendig wonen, betaalbaar wonen (kavels met hogere dichtheid), gedeelde mobiliteit, een kinderopvang, circulair bouwen etc. Of wellicht bepaalde landschappelijke uitdagingen, zoals het samen aanleggen van waterstructuren die een antwoord bieden op bodemdaling. Mensen kunnen ook zelf thema's aandragen, mits ze passen bij het gedachtengoed van Oosterwold. Na goedkeuring van de ambitie door de gebiedscoördinatie kunnen anderen zich aansluiten. Zodra zo'n 20 tot 30 huishoudens zich aangesloten hebben, is het tijd om bij elkaar te komen en plannen concreet te maken. Het is leuker om als groep bij elkaar te komen vanuit eenzelfde droom dan voor de aanleg van een weg. Door samenwerking kan veel bereikt worden, door schaalvoordeel, kennisinbreng en extra inzet voor een plan. Oplossingen voor bepaalde thema's kunnen beloond worden, met extra mogelijkheden of korting op de grondprijs.

Landschapsontwikkeling en collectiviteit binnen grotere ontwikkelingen

Bij de schaal van het collectief (tot 30 huishoudens) zijn veel kwaliteiten die spreken uit het gedachtengoed van Oosterwold vertegenwoordigd. Hier is sprake van gezamenlijk opdrachtgeverschap. Functies worden gedeeld, er vormen zich kleine gemeenschappen, er is verbondenheid van het individu met de omgeving. Op deze schaal is het vooral belangrijk dat het delen van functies weer mogelijk wordt gemaakt. Initiatieven 30 tot 100 huishoudens bieden op een andere manier interessante schaalvoordelen. Dit type initiatief biedt mogelijkheden voor landschappelijke impact op een grotere schaal, het toevoegen van voorzieningen, het realiseren van betaalbaarheidsambities, en bijdragen aan het gebied als geheel: mobiliteit (bv deelautosysteem), energie (bv buurtbatterij) en wijkvoorzieningen. Ook voor ontwikkelingen op deze schaal hebben we een aangescherpte strategie vormgegeven.

Een robuust landschappelijk raamwerk als basis

Bepaalde dingen komen niet op schaal van het initiatief tot stand. Daarom is het ook altijd belangrijk om een goed landschappelijk raamwerk vorm te geven. Op de schaal van het gebied gaat het dan om een toekomstbestendig watersysteem, robuuste ecologische verbindingen en de in het geval van Oosterwold om de Eemvallei als betekenisvolle, continue hoofdgroenstructuur. Verder gaat het om de hoofdontsluiting: veilige, aantrekkelijke, doorgaande fietsroutes, ov-verbindingen en wegen. Daarnaast kunnen er ook lokaal aanleidingen differentiatie van de ontwikkelspelregels, bijvoorbeeld de gebieden met sterke bodemdaling. Op de schaal van de buurt - of in het geval van Oosterwold op de schaal van een “polderblok” - draait het daarbij om verfijning van het basiswegnetwerk in samenhang met lineaire groenstructuren. Per polderblok kunnen tevens akkers en bos worden ontwikkeld met een forse maat. Zo ontstaat ruimtelijke differentiatie, meer professionele stadslandbouw en een plus voor ecologie. Het reserveren van ruimte voor voorzieningen ten slotte biedt mogelijkheden voor invulling van toekomstige behoeften.

Conclusie

In grote delen van Nederland zal het komende decennium nog driftig worden bijgebouwd. De vraag is; hoe doen we dit duurzaam? Omgaan met klimaatverandering, het vergroten van de biodiversiteit, de landbouwtransitie, de energietransitie, circulariteit en inclusiviteit zijn de grote opgaven van deze tijd. De grenzen van onze planeet zijn bereikt. Klimaatverandering heeft grote impact, onze voedselproductie gaat gepaard met te veel stikstofuitstoot en put de bodem uit en er wordt slordig omgegaan met water. Betaalbaar wonen blijft door de stijgende grondprijzen en bouwkosten een uitdaging.

Tegelijkertijd toont Oosterwold aan dat er een enorme energie kan loskomen wanneer je particuliere initiatiefnemers hier de gelegenheid tot zelf ontwikkelen biedt. Energie, die benut kan worden via het samen de teelt van eetbare gewassen, het opwekken van energie, vastleggen van CO2, de retentie van water of het bouwen met biobased bouwmaterialen. Met als resultaat een leefomgeving waar we ons allemaal meer onderdeel van weten en samen een nieuwe balans in brengen.

Ons ontwerpende onderzoek biedt richting aan hoe deze energie vanuit heldere gebiedsspecifieke structurerende principes, gebundeld en gericht kan worden. Ons inzicht is: voortbouwend op de lessen uit Oosterwold, is het mogelijk een nog intelligentere link tussen de bebouwde omgeving en het land te leggen. Een link die het geheel ten goede komt en tussen "top-down" en "bottom-up" de juiste balans weet te vinden.

Minimaal 2 hectare, onder professionele begeleiding gerealiseerd en onderhouden.

Voedselbos

Opwek van duurzame energie als thema, gecombineerd met een deelsysteem voor elektrische auto's.

Energieplantage

Bouwen met lokale biobased materialen, bijvoorbeeld afkomstig uit natte teelten. Of 100% hergebruik.

Circulair & Biobased

Wonen rond een groot water. Met mogelijk korting op de grondprijs.

Waterkavel

De juiste stimulans

Groep gelijkgestemden begint samen een avontuur in een agrarische setting

Kweekerf

Groep gelijkgestemden begint samen een avontuur in een natuurlijke setting

Woonblok

Groep gelijkgestemden begint samen een avontuur in een natuurlijke setting

Buitenplaats

Collectief opdrachtgeverschap vanuit een ‘behapbare’ groep: mensen hebben een relatie met elkaar. Ook ruimte voor privé.

Erf

Collectief opdrachtgeverschap waarbij 1 volume en de tuin gedeeld worden. Collectivistisch.

Stapelerf

Professionele boer produceert voor ±200 huishoudens in Oosterwold. NB: kan ook als invulling onderdeel stadslandbouw bij een grote ontwikkeling.

Herenboer

Collectief opdrachtgeverschap waarbij een duidelijke relatie gezocht wordt met het functionele landschap. Rentmeesterschap: landschap als overzichtelijke eenheid.